Johann Gottfried von Herder (ur. 25 VIII 1744 w Morągu, zm. 18 XII 1803 w Weimarze) – niemiecki filozof, pastor i pisarz którego poglądy wpłynęły znacząco na późniejszy rozwój idei narodu (koncepcja Volk) oraz filozofii i historii kultury. Był jednym z klasyków weimarskich. Studiował na uniwersytecie w Królewcu. Jego żoną była Caroline Flachland, której siostrą była Frederike Flachland, a której z kolei mężem był heski polityk Andreas Peter von Hesse. Johann Gottfried Herder wprowadził do filozofii romantycznej pojęcie ludowości, ponieważ był zafascynowany jej naturalnością i pierwotnością. Była przez niego traktowana jako źródło prawdy i tożsamości. Jego dzieło pod tytułem „Głosy ludów w pieśniach” było czytane przez romantyków i zapoczątkowało zbieranie utworów ludowych, czego przykładem są bracia Grimm. Herder rozumiał historię jako ciągłość realizującą boski plan. Świat opiera się na ładzie, przyroda jest wzniosła, piękna i bogata w sens. Człowiek posiada rozum i wolność. Dzięki Herderowi główny akcent w budowie utworu przeniósł się z dążenia do doskonałości wypowiedzi poetyckiej, typowej dla klasyków, na dobór literackich motywów i indywidualność poety.
Ujmował dzieje ludzkości jako etap w ewolucji natury, charakteryzujący się postępem rozumu i sprawiedliwości. Stworzył podstawy teoretyczne kierunku literacko-społecznego „Sturm und Drang” – „Myśli o filozofii dziejów”.Herder nazywany jest twórcą niemieckiej filozofii historycznej, ojcem slawistyki. Autor:
- „Stimmen der Völker in Liedern.”
- „Abhandlung über den Ursprung der Sprache.”
- „Fragmente über die neuere deutsche Literatur.”
- „Über Ossian und die Literatur alter Völker.”
- „Myśli o filozofii dziejów (wyd. polskie).”
- „Wybór pism (wyd. polskie.”
- „Journal meiner Reise im Jahr.”
W dziejach kultury niemieckiej wieku XVIII przypadła Johannowi Gottfriedowi Herderowi rola szczególna. Był jedną z najwybitniejszych postaci ówczesnego życia umysłowego, inspiratorem licznych, nieraz przełomowych dokonań w historii myśli estetycznej czy filozofii historii. Wywarł trwały, choć często trudno uchwytny wpływ na wyjątkowo wiele dziedzin przeobrażającej się wówczas w sposób radykalny wiedzy o człowieku i o społeczeństwie, przyczynił się do sformułowania nowych koncepcji antropologicznych, literackich czy religijnych, które ukształtowały oblicze nowożytnej Europy. Jednocześnie trudno jest wskazać na wielkie przełomowe dzieła Herdera. Nie pozostawił po sobie wybitnych dzieł literackich jak Goethe czy Schiller, nie był twórcą zamkniętego systemu filozoficznego jak Kant czy Hegel. Herder nie ukończył swego największego dzieła z zakresu filozofii historii: Myśli o filozofii dziejów (Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit), które miało być ukoronowaniem jego wieloletnich przemyśleń nad historią, człowiekiem i jego miejscem w kosmosie i społeczeństwie. Ale to właśnie określa szczególne i nieporównywalne miejsce Herdera w historii niemieckiego oświecenia: mamy tu do czynienia z przeogromnym bogactwem inspiracji nie wtłoczonych w pewien przemyślany do końca i niepodważalny w swej wewnętrznej logice system. Z tych inspiracji rodziły się zamierzenia i dokonania, później często odbiegające od pierwotnych tendencji Herdera, ale dokonania należące do najwybitniejszych osiągnięć kultury Niemiec XVIII wieku. Wspomnieć tu należy ruch literacki znany pod nazwą Sturm und Drang (Burza i Napór), inicjujący nową epokę w historii literatury niemieckiej i owocujący m. in. takimi dziełami jak Cierpienia młodego Wertera (Die Leiden des jungen Werther) i Götz von Berlichingen Goethego czy Zbójcy (Die Räuber) Schillera. Trudno wyobrazić sobie tę rewolucję literacką bez Herdera.
Herdera słuchały uważnie zarówno elity intelektualne ówczesnych Niemiec, jak i ludzie, w wywodzący się z różnych kręgów szlachty i mieszczaństwa, którzy w gwałtownie zmieniającym się świecie okresie rewolucji społecznej, politycznej i przemysłowej, poszukiwali odpowiedzi na pytanie, jak mają kształtować swoje życie. Specyficzne miejsce Herdera w kulturze niemieckiego i europejskiego oświecenia wyraża się więc jego niemal wszechobecnością w polemikach światopoglądowych i estetycznych epoki. Jego twórczość była i jest przedmiotem zaciekłych polemik, kontrowersyjnych ocen i nieustający sporów. Przemyślenia Herdera niełatwo poddają się zabiegom syntetyzującym, tak, że często nasuwają się wątpliwości, czy synteza taka jest w ogóle możliwa. Opis i ocena dokonań intelektualnych Herdera wymaga dziś bardzo dobrej orientacji w dziedzinach stanowiących odrębne dyscypliny naukowe, a które w wieku XVIII były jeszcze jedną, niemal niepodzielną wiedzą o człowieku: teologia, filozofia, historia, wiedza o literaturze i sztukach pięknych, folklorystyka, pedagogika itd. Każda z wymienionych dyscyplin zajmuje się więc Herderem jedynie w interesującym ją zakresie. Herder był w wieku XVIII pierwszym, który zajął się problematyką Słowiańszczyzny w szerszym aspekcie filozofii historii. Jego rozległa znajomość literatur różnych krajów pozwoliła mu stwierdzić, że istnieje ścisła zależność pomiędzy warunkami życia a charakterem ludzi. Dzięki tej zależności każdy lud wytworzył własną, odrębną kulturę, która jedynie odpowiada jego „duchowi”. W ten sposób odmówił literaturze antycznej wartości, a wzoru do naśladowania wezwał pisarzy do twórczości oryginalnej, zgodnej z duchem narodu. Zwrócił też uwagę na wartości poetyckie rodzimej twórczości ludowej i zalecał szukać w niej podniety do twórczości własnej. Nobilitując kulturę tych ludów w krajach Europy zachodniej sprawił, że wiele ludów słowiańskich zainteresowało się własną przeszłością, łącząc z tym nadzieję na zmianę istniejących konstelacji politycznych.